رشد و نمو : راهنمايي و توصيه هاي کاربردي جهت آغاز فعاليت پرورش شترمرغ برای کلیه علاقمندان در این زمینه.
منابع توليد
احداث مزرعه شترمرغ براي هر کسي پر ماجراست. براي راه اندازي مزرعه شترمرغ به زمين، نيروي کار، آب، مجوز و نقدينگي نياز داريد. قبل از آغاز چنين پروژه اي برخي از جنبه هاي مورد نياز را مورد بررسي قرار مي دهيم.
زمين
بايد بررسي کنيد که چگونه از زميني که در اختيار داريد استفاده کنيد. بسته به اينکه چه گزينه هايي را در شروع کار در نظر گرفته ايد بايد تصميم بگيريد که چه مقدار زمين براي جفت گيري، نگهداري جوجه ها، پرورش پرنده ها تا سن کشتار و تجهيزات جوجه کشي اختصاص دهيد. ممکن است فضاهاي ديگري را براي ساختمان هاي اداري، فروشگاه يا محل استراحت کارگران در نظر بگيريد.
گروه بندي معمول شترمرغ ها به صورت دسته هاي سه تايي يعني يک نر و دو ماده است، اما شما ممکن است نگهداري جفتي ( يک نر و يک ماده)، يا دسته هاي چهارتايي ( يک نر و سه ماده) و يا نگهداري دسته جمعي (دو يا چند نر با دو يا چند ماده) در نظر بگيريد. ما نگهداري جفتي و يا سه تايي را توصيه مي کنيم. چون کنترل عملکرد فردي هر پرنده امکان پذير است.
فضاي مورد نياز براي پرورش دسته سه تايي30 متر (32 يارد) در 50 متر (55 يارد) و در مجموع 1500 متر مربع است. البته اين اندازه بدون هيچگونه عواقب جدي تقريبا به نصف قابل تقليل مي باشد اگرچه گردشگاه هاي بزرگتر با مکان هاي دويدن وسيع مطلوبتر بوده و به همين علت گردشگاه ها به صورت مستطيل در مي آيد تا مربع.
جوجه ها طي چهار هفته اول زندگي به فضاي کمي نياز دارند. فضاي 2 متر (2 يارد) در 10 متر (11 يارد) براي 20 جوجه کافي است، ليکن جوجه ها سرعت رشد چشمگيري دارند، با رشد جوجه ها نياز به فضاي پرورشي به سرعت افزايش مي يابد.
بسته به شرايط آب و هوايي، جوجه ها هنگام شب به سالن نياز دارند. در صورت وجود منبع گرمايي، همه جوجه ها بايد به اين منبع گرمايي دسترسي داشته باشند. بر اساس احتياجات بدنشان جوجه ها بايد دور از حرارت بنشينند. وقتي جوجه ها مستقيما از هچر به زير سايه بان در طول روز منتقل مي شوند، در دو هفته اول به يک لامپ حرارتي در طول شب نيازدارند. سايه بان حتي به شکل سايه درخت عامل مهمي براي شترمرغ ها در هر سني است. در مواقعي که در نظر داريد تجهيزات جوجه کشي مورد نياز را خودتان داشته باشيد بايد ابعاد اتاق مورد نياز را در نظر داشته باشيد که بستگي به انکوباتور و هچر خريداري شده دارد. به يک اتاق براي انکوباتور، يک اتاق براي هچر، محلي براي تميز کردن تخم ها و محلي اختياري براي ذخيره تخمها قبل از قرار دادن در انکوباتور نياز داريد.
کارگر
پرندگان بالغ بايد دو بار در روز تغذيه شوند يک بار در اوايل روز و يک بار در وسط يا پايان عصر. جوجه ها بايد حداقل پنج بار در روز سرکشي شوند، وقتي تخم ها هفته اي يکبار گذاشته شوند جوجه کشي به طور روزانه و هچينگ بايد روزي دو بار بررسي شود. همه اين کارها به نيروي کار انساني نياز دارد. عمل ديگري که نياز شديدي به نيروي کار دارد تميز کردن لانه جوجه ها است تا جوجه ها از خوردن مدفوع باز داشته شوند ( بسته به تراکم، سطح و سن جوجه ها ) به طو ر مشابه، چيدن تخم ها در انکوباتور و نظافت هچر به زمان زيادي نياز دارد. پس از اعمال مربوط به کارگران مزرعه، قسمت اعظم کار پرورش، نظارت است. پيشگيري بهتر از درمان است و بر طرف کردن نواقص پيش از بروز مشکل موجب صرفه جويي در وقت و هزينه مي شود.
نظارت مداوم موثر است، اما بهترين حالت اين است که مولد ها غير از زمان خوراک دادن و جمع آوري تخم شترمرغ به حال خود رها شوند. انجام امور با يک شخص امکان پذير است ولي استفاده از دو يا چند نفر آسان تر بوده و استرس کمتري به همراه دارد. بايد در نظر داشته باشيد که آيا وقت کافي داريد؟ از پرداخت هزينه کارگر يا کارگران مزرعه بر مي آييد؟
آب
پرندگان در طول شبانه روز به آب نياز دارند. اين موضوع را بايد در طراحي لانه ها در نظر داشته باشيد که احتمالا تأمين آب، هزينه اي را به شما تحميل خواهد کرد. در آب و هواي سرد، ممکن است نياز به نصب آبگرمکن هايي باشد تا دماي آب را براي همه پرنده ها در 20 درجه سانتيگراد ثابت نگه دارد و صرفا يخ نزدن آب کافي نيست.
شترمرغ ها علاقه به نوشيدن آب در حين غذا خوردن دارند که اين عمل موجب کثيف شدن سريع آب مي شود و بنابراين بايد به طور منظم آب تميز در اختيارشان قرار گيرد. پرنده ها نياز مداوم به آب دارند و همين بر مصرف غذاي خشک تأثير مي گذارد. آب بسيار سرد يا گرم مصرف آب را تحت تأثير قرار داده و اغلب موجب کاهش مصرف غذا مي شود.
مجوز
براي اينکه بدانيد اخذ چه نوع مجوزهايي براي احداث مزرعه شترمرغ لازم است بايد با مراکز مرتبط از جمله معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزي، سازمان دامپزشکي و يا معاونت هاي امور دام بخش طيور غير مرسوم و سازمانهاي مرتبط با پرورش شترمرغ منطقه مشورت کنيد. در برخي کشورها نظير آلمان بايد دوره اي را در زمينه پرورش شترمرغ گذراند. خوشبختانه کشورهاي ديگر تا اين حد سختگير نيستند و پرورش شترمرغ را همچون ديگر فعاليتهاي مزرعه اي تلقي مي کنند. نکات زير را بايد روشن کنيد:
• مجوز براي مالکيت پرندگان
• مجوز براي حمل و نقل پرندگان
• احداث چاه تلفات براي دفن پرنده هاي مرده
• بازرسي هاي دامپزشکي
• معيارهاي امنيت زيستي (Bio Security) نظير حوضچه ورودي وسايل نقليه تا وسايل نقليه هنگام ورود به مزرعه از داخل مواد ضد عفوني عبور کنند.
سوالات و موارد مهم را ياد داشت کرده با کسي که در منطقه شما پرورش شترمرغ دارد صحبت کنيد، آنها منبع با ارزشي براي کمک هستند.
مسائل اقتصادي و سرمايه گذاري
براي راه اندازي نياز به سرمايه داريد. همچنين احتمالا ايده هايي در زمينه اينکه چه مقدار توانايي مالي براي اين کار داريد، خواهيد داشت. توصيه اين است که دايره فعاليت را نصف کنيد. در هر صورت از کسي وام نگيريد.
تنها وقتي فروش محصولاتتان را آغاز مي کنيد درک روشني خواهيد داشت که فعاليتتان سود آور بوده است يا خير. اغلب اوقات مزرعه داران جديد بدون برنامه مقدار زيادي پول براي فراهم کردن شيک ترين تجهيزات صرف مي کنند. مزرعه هايي شبيه به هتلها ي کوچک و کاملا غير قابل کاربرد مشاهده شده اندکه وقتي به مراحل مهمي مي رسند که عملا بايد محصولاتشان را بازاريابي کنند بودجه شان به پايان رسيده است چون توليد به اندازه مورد انتظار نبوده است. توصيه اين است که کار را ساده آغاز کنيد. از امکانات موجود استفاده کنيد. از قفس هايي که داريد، ساختمانهايي را که قبلا احداث شده اند استفاده کنيد. آنچه ضروري است سرمايه گذاري در تهيه انکوباتور مناسب مي باشد. يک انکوباتور خوب نتايج خوبي به همراه خواهد داشت که انکوباتور بد ندارد.
رکوردگيري
در رکورد گيري بايد قادر باشيد براي هر لانه به سوالات زير پاسخ دهيد.
o مولدها چه تعداد تخم گذاشته اند؟
o هزينه تغذيه مولدها در يک سال چقدر شده است؟
o ميزان جوجه در آوري عملا چقدر بوده است ؟
o چه تعداد از جوجه ها به سن کشتار رسيده اند؟
o هزينه تغذيه هر جوجه تا سن کشتار چقدر است ؟ و از پاسخ اين سوال محاسبه کنيد.
o هزينه توليد هر تخم چقدر است؟
o هزينه توليد جوجه يک روزه چقدر است؟
o هزينه پروار پرنده ها تا رسيدن به وزن مشخص چقدر است؟
o هزينه ها را با در آمدها مقايسه کنيد:
o فروش پوسته تخم شترمرغ چقدر مي شود؟ فروش پر؟ فروش پوست؟ فروش گوشت؟
با انجام محاسبات فوق به ازاي هر لانه، قطعا قادر خواهيد بود که بيشترين و مهم ترين بخش و کمترين آنها را مشخص کنيد. اگر دسته سه تايي سود آور نيست، حذف کنيد و ضرر را کاهش دهيد.
اولویت های استانی و منطقه ای
با توجه به موارد گفته شده و عنایـت به نکاتی از قبیل: نزدیکی به بازار مصرف، وجود امکانات زیربنائی مناسب و تراکم مناسب مزارع موجود می توان تا حدودی اولویت استانهای گوناگون را به شرح زیر تعیین کرد:
۱- استان سمنان.
۲- استان مرکزی
۳- استان اصفهان
۴- استان قزوین
۵- استانهای شرقی مانند استان خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان
۶- مناطق مرکزی کشور شامل استانهای: کرمان، یزد، شیراز
۷- استان تهران
۸- استان زنجان
و در انتها استانهای شمالی و جنوبی کشور به دلیل وجود رطوبت بالا و تاثیر منفی آن بر روی کمیت و کیفیت تولید و همچنین بالا بودن هزینه های تولیدی این مناطق نسبت به مناطق دیگر کشور، جز اولویت های آخر تقسیم بندی می شوند.
-انتخاب زمین
جهت انتخاب زمین مناسب برای اجرا بایستی مواردی از قبیل: در دسترس بودن امکانات رفاهی مانند جاده های ارتباطی مناسب، نزدیکی برق، آب و … را مد نظر قرار داد و حتی الامکان سعی نمود تا زمین مورد نظر به گونه ای انتخاب گردد که سرمایه گذار جهت آماده سازی آن و تهیه امکانات کمترین هزینه را متحمل گردد.ضمن اینکه مکان مورد نظر بایستی دارای حداقل ضوابط جهاد کشاورزی جهت اجرای پروژه باشد که برخی از این ضوابط عبارتند از:
الف) داشتن حداقل فاصله یک کیلومتر با مراکز نگهداری دام و ماکیان گوشتی
ب) داشتن حداقل فاصله دو کیلومتر با مراکز نگهداری دام و ماکیان داشتی
ج) داشتن حداقل فاصله دو الی سه کیلومتری با مناطق مسکونی و مواردی از این قبیل که جهت احراز استعلام مثبت و صدور اجازه فعالیت از سوی سازمانهای ذیربط لازم می باشد.
- نحوه گرفتن مجوزهای قانونی
مراحل گوناگون جهت اخذ مجوز صنعتی پرورش شترمرغ کاملاٌ شبیه دیگر رشته ها و به صورت زیر است:
۱- تهیه طرح توجیهی فنی با رعایت کلیه ضوابط فنی و قانونی
۲- تهیه نقشه جانمائی ساختمانها و تاسیسات
۳- مراجعه به واحد امور دام شهرستان و ارائه درخواست به همراه مدارک فوق و تشکیل پرونده
۴- ادامه باقی مراحل طبق دستور و نظر واحد امور دام جهاد کشاورزی شهرستان
- انواع مدیریت
به طور کلی سه سیستم مدیریت در شترمرغ وجود دارد که عبارتند از :
الف- سیستم بسته یا متمرکز
ب- نیمه بسته یا نیمه متمرکز
ج- باز یا غیر متمرکز
در سیستم های بسته شترمرغ ها در فضایی محدود نگهداری و با غذای آماده تغذیه می گردند اما در سیستم های باز پرندگان در مراتع وسیع آزادانه پرورش می یابند. سیستم نیمه بسته که تلفیقی از دو سیستم فوق می باشد در شرایط صنعتی کار آمدتر بوده و با استقبال بیشتری از سوی پرورش دهندگان مواجه است. البته بایستی دقت داشت که انتخاب نوع سیستم بستگی تام به شرایط موجود از قبیل: آب و هوا، اقلیم امکانات بالقوه و بالفعل، میزان سرمایه گذاری، تعداد پرندگان و …خواهد داشت.به طور مثال در آفریقا به دلیل وجود مراتع گسترده و حالت نیمه سنتی سیستم اعمالی به صورت باز و در اروپا به دلیل محدودیت زمین سیستم بسته می باشد.
بایستی توجه داشت که صرفنظر از نوع سیستم اعمالی در تمامی مزارع هدف تولید گوشت و چرم و سایر محصولات این پرنده می باشد لذا در هر مزرعه تعدادی پرنده بعنوان پرندگان مادر جهت تولید تخم نگهداری شده و از جوجه های بدست آمده از این پرندگان جهت پرورش تا سن کشتار (۱۴-۹ ماهگی) و استحصال گوشت و پوست و … استفاده می گردد.
در ایران بدلیل نوع خاص آب و هوایی شرایط موجود سیستمهای مدیریتی نیمه بسته دارای اقبال بیشتری می باشند. به طور کلی در این سیستم ها فضاهایی جهت سایبان و پناهگاه، محلهای تخمگذاری محل تغذیه و گردشگاه هایی ویژه جهت پرندگان در نظر گرفته می شود.
در هر صورت و صرفنظر از نوع مدیریت اعمال شده در هر مزرعه بایستی توجه داشت که جهت بازدهی بیشتر و افزایش بهره وری نیروی انسانی شاغل در مزرعه، تقسیم کار و مسئولیتها به گونه ای انجام گیرد که علاوه بر مشخص بودن حدود وظائف و مسئولیتهای هر شخص کمترین تداخل را در امور افراد مختلف با یکدیگر شاهد باشیم.
در یک مدیریت پویا و موفق حدود مسئولیتها و اختیارات هر شخص کاملاً معین بوده و از تداخل وظائف افراد به خوبی جلوگیری می گردد علاوه بر اینکه ایجاد یک فضای صمیمی و دوستانه که هر شخص را مجاز به ابراز عقیده و ارائه راه کار جهت حل مشکلات احتمالی موجود می نماید موجب بروز جوی صمیمانه و حالت پویا در سیستم خواهد بود. بدیهی که در این حالت در صورت وجود هرگونه مشکل احتمالی امکان یافتن راه حلی مطمئن و سریع بسیارراحتتر خواهد بود و با وجود تقسیم وظائف و روشنی حدود اختیارات و وظائف می توان از بروز مشکلات جدی اجتناب نمود.
- طراحی ساختمان و تاسیسات
در طراحی ساختمانها و تاسیسات یک مزرعه عوامل گوناگونی تاثیرگذار هستند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- نوع آب وهوا و اقلیم منطقه. به طور مثال در مناطق سرد نورگیری سالنها و تامین گرما از عوامل مهمی در طراحی هستند اما بالعکس در مناطق گرم که میزان تابش آفتاب و دمای محیط بیش از حد معمول است، داشتن فضای بیشتر سایبان بهتر خواهد بود.
۲- نوع مصالح در دسترس. مسلماٌ استفاده از مصالح موجود در منطقه موجب کاهش هزینه های حمل و نقل، سازگاری بیشتر سازه ها با اقلیم منطقه و در نتیجه استهلاک کمتر و … خواهدشد.
۳- نوع مدیریت اعمالی در گله. در سیستمهای مدیریتی باز نوع طراحی کاملاٌ متفاوت با انواع بسته و نیمه بسته خواهد بود.
۴- ارزانی و استهلاک پائین سازه انتخابی
انتخاب و خرید گله مادر
صرفنظر از نوع روش انتخابی جهت شروع یک پروژه مهمترین گام جهت آغاز کاری موفق تهیه پرندگانی مناسب با ذخائر ژنتیکی مطلوب جهت تشکیل گلة مادر می باشد. انتخاب یک گلة مادر به عوامل مختلفی از قبیل: نوع آب و هوای منطقه، میزان زمین و تاسیسات موجود، هدف تولید و نوع و میزان سرمایه گذاری بستگی دارد.
بطوریکه هنگام تهیه پرندگان بایستی دقت داشت که شرایط اقلیمی مزرعه مبداء و مقصد تا حد امکان بیشترین تشابه را به یکدیگر داشته باشند که این امر مطمئناً تاثیر مطلوب تری را در سازگاری سریعتر پرنده با محیط جدید خواهد داشت از طرف دیگر تاسیس مزرعه تنها تولید تجاری گوشت و پوست و سایر محصولات را بعنوان هدف اصلی در نظر بگیریم پرندگانی مناسب خواهند بود که دارای توانایی های بیشتر در تولید می باشند اما اگر هدف اصلاح نژاد و تولید پرندگان اصلاح شده با ذخایر ژنتیکی بالا جهت فروش به مزارع مادر می باشد بایستی پرندگانی مد نظر قرار گیرند که دارای شناسنامة ژنتیکی کاملاً مشخص و توانایی های ژنتیکی بالا باشند بایستی مد نظر داشت که در حالت اول کمیت و کیفیت تولید مورد نظر بوده و سعی مزرعه دار همواره بر آن است تا علاوه بر تولید بیشتر کیفیت مطلوب تر نیز حاصل آید اما در حالت دوم بیشترین توجه بر روی کیفیت پرندگان تولیدی متمرکز می باشد و در این مزارع سعی بر آن است تا پرندگان تولیدی از لحاظ ژنتیکی و نژادی دارای برترین خصوصیات باشند و بتوانند این خصوصیات را به نسلهای بعدی خود انتقال دهند.از طرف دیگر میزان سرمایه گذاری اولیه نیز تاثیر مستقیمی بر روی انتخاب متد اولیه خواهد داشت.
به طور کل جهت شروع یک پروژه سه راه مد نظر می باشد:
- خرید تخم نطفه دار و جوجه کشی
- خرید جوجه در سنین مختلف
- خرید پرندگان مولد
در روش اول خرید علی رغم نیاز به سرمایه اولیه کمتر دارای خطرات بیشتری خصوصاً برای کسانی که آشنایی کافی به مسائل جوجه کشی و پرورش جوجه ندارند خواهد بود و لذا تنها در مواردی پیشنهاد می گردد که شخص سرمایه گذار دارای تخصص و تجربه کافی در این زمینه باشد و یا از گروه مشاور متخصص و معتمد استفاده نماید. ضمن اینکه میزان خواب سرمایه در این حالت بیش از دو سال خواهد بود.
روش دوم خرید جوجه های تعیین جنسیت شده در سنین چهار هفتگی به بالا خواهد بود . در این روش علی رغم هزینه بیشتر نسبت به روش اول مشکلات کمتری در انتظار مزرعه دار خواهد بود زیرا شترمرغ های دو ماهه به بالا دارای مقاومت بیشتری در مقابل شرایط نامساعد محیطی بوده و نگهداری آنها نیاز به تجربة کمتری نسبت به تخم و جوجه های جوان تر دارد لیکن در این روش نیز زمان تولید با توجه به سن پرنده خریداری شده از شش ماه ( در صورت خرید پرندگان پیش مولد ۵/۱ ساله ) تا دو سال متغیر خواهد بود.
سومین روش خرید پرندگان مولد بالغ می باشد که این امر مستلزم صرف هزینه اولیه بالایی خواهد بود اما به تولید کننده این امکان را می دهد که فوراً شروع به تولید نماید.
با توجه به موارد ذکر شده پیشنهاد ما این است که جهت شروع در صورت امکان ترکیبی از هر سه روش گفته شده بکار گرفته شود تا علاوه بر کاهش فشار مالی وارد بر سیستم ناشی از انتخاب روش سوم ریسک و خطرات احتمالی در روش اول را نیز نداشته باشیم ضمن اینکه با اتخاذ این روش ترکیبی مدت انتظار جهت شروع تولید نیز بسیار کمتر از حالت دوم خواهد بود.
در هر حال و بدون توجه به نوع سیستم انتخابی، سرمایه گذاران بایستی توجه داشته باشند که در هنگام شروع از خرید پرندگانی که دارای مراتب خویشاوندی بالا و پتانسیل ژنتیکی پائینی هستند خودداری نمایند و خرید از مزارع معتبری را که ضمانتهای کافی و مستند را ارائه می دهند در اولویت قرار دهند و بدین نکته توجه داشته باشند که صرفه جویی در این زمان و خرید پرندگان ارزان قیمت و بی کیفیت ضررهای غیر قابل جبرانی را در آینده در پی خواهد داشت.
